THK Başkanı Fuat Bulca’nın 1936 Yılı Sovyetler Birliği Gezisi

Türk Hava Kurumu Başkanı Fuat Bulca’nın Başbakan İsmet İnönü’nün emirleri doğrultusunda Sovyetler Birliğinin Ağustos 1936 tarihinde yapacağı “Hava Şenlikleri”’ne katılmak ve havacılık ile ilgili incelemelerde bulunduktan sonra yurda dönüşte verdiği rapor.[1]

Osoaviakhim Hava Kurumu Amblemi

18 Ağustos 1936’da Moskova’da yapılacak hava şenliklerine Sovyet Hava Kurumu (Osoaviakhim) Başkanı Eideman yoldaş tarafından davet edildiğimi emretmeniz üzerine refakatimde bir memur olduğu halde 14 Ağustos’ta Köstence, Bükreş, Besarabya, Kişinev, Tiraspol, Odesa, yolu ile bu şenliklerde hazır bulunmak üzere Moskova’ya gittim.

Sovyetler birliği hududunda ve geçtiğim büyük şehir istasyonlarında Osoaviakhim[2] ‘in formalarını taşıyan uçucu, paraşütçü ve atıcı gençlerinden, ayrıca o yörelerin hava kulüpleri başkanlarından oluşan kalabalıklar tarafından samimiyetle ve hararetle karşılandım. Moskova’ya kadar bu tarzda devam eden yolculuğumda bana gösterilen sıcak ve samimi hüsnü kabul, eşsiz şeflerimizin idaresindeki memleket ve milletime karşı günden güne artan sempatinin açık bir ifadesi idi.

Şenliklerin yapılacağı gün olan 18 Ağustos sabahı Moskova istasyonuna vardığım zaman Moskova’daki hava kulüpleri ile Osoaviakhim’in ileri gelenlerinden ve birçok uçucu ve paraşütçü kızlardan oluşan daha parlak bir kitle karşısında bulundum. Karşılayanlar arasında bulunan bir uçucu kız elinde taşıdığı buketi uzatarak, misafirlerini Moskova uçucuları ve paraşütçüleri adına selamladı. Dost Türk Hava Kurumu başkanının Sovyet uçucuları şenliklerinde bulunmak lütufkârlığını esirgemediğinden dolayı da Sovyet havacıları adına teşekkürlerini kısa bir nutuk ile ifade etti. Ben de bu candan tezahürata ve ifadelere karşılıkta bulundum.

Otele yerleştikten sonra Tuşino[3]’daki Osoaviakhim Merkez Kulübü binasına götürüldüm. Şenlikler bu kulübün meydanında yapılacaktı. Hava şartlarının kötüleşmesi nedeniyle şenlikler 24 Ağustos’a bırakılmıştı. Hava kulübü binası gezildi. Bu kulüp Moskova’ya 15 kilometre uzaklıktadır. Tuşino meydanı aynı zamanda Moskova Havaalanıdır. Geniş bir meydanın etrafında yüzden fazla tayyareyi alabilecek hangarları olduğu gibi, gençleri motorlu tayyare üzerinde yetiştirmek için her türlü konforu taşıyan yatakhaneleri ile öğrenim

salonları ile Tenis, Futbol sahaları vardır. Kulübün yanında bir de planör fabrikası işlemektedir. Her seneki hava şenlikleri bu meydanda yapıldığı için kulüp binası önünde, hangarların yanında büyük halk kütlesinin sığabileceği tribünler vardır. Meydanın uygun yerlerinde yükselen paraşüt kuleleri, bu tesisleri ziyarete gelenlere Sovyet gençlerinin bu merkezde esaslı ve devamlı havacılık sahasında uğraştıkları kanaatini ilk bakışta uyandırıyordu.

Bu kulüp binasının öğrenim sınıflarında gençliği yetiştirmek için sökülmüş veyahut kesilmiş tayyare motorları bulunmakta. Seyri sefer hava nazariyatlarını öğrenecek pusula ve sair gibi alet ve edevatlarla donatılmış dershaneler bulunmakta. Ayrıca paraşütçülük üzerine inceleme yapacak salonlar bulunuyordu.

Türk Hava Kurumuna benzer şekilde 1925 yılında kurulan Osoaviakhim teşkilatının büyük bir yekûn tutan üyesi olduğu gibi Rus gençliğinin havacılık sahasında yetiştirilmesi için geniş tesisatı ve devamlı bir mesaisi vardır. Osoaviakhim milli havacılığı Rus gençliğinin ruhuna aşılayan bir kurum haline gelmiştir. Havacılık sahasında 4 şube üzerinde faaliyet göze çarpıyor.

• Modelcilik
• Paraşütçülük
• Planörcülük
• Hafif tayyarecilik

Gençliğin takip ettiği bütün kurslar ve talim, terbiyeler parasızdır. İşçi ve memurlara nazari, ameli ve fenni dersler geniş ölçüde öğretilmektedir. Bu öğrencilerden % 30’unu genç kızlar teşkil etmektedir. Osoaviakhim teşkilatı memleket içerisinde gruplara taksim edilmiştir, her grubun bir tayyare meydanı ve bir hava kulübü vardır. Ziyaret ettiğim bu kulüplerin hepsinde nazari ve pratik olarak planörcülük, paraşütçülük, hafif tayyarecilik ve modelcilik öğretilmekte olduğunu gördüm. Yine bu kulüplerde tam ve mükemmel bir askeri disiplinin hâkim olduğu göze çarpıyor. Osoaviakhim Başkanı olan Eideman General rütbesine sahiptir ve Kolordu komutanı düzeyindedir. Muavinleri ve hava kulüplerinin başında bulunanların hemen hepsi subay ve Tümen Komutanı derecesinde yüksek rütbeli, mesleklerini kavramış şahsiyetlerdir. Osoaviakhim, havacılıktan başka atıcılık, binicilik ve yüzücülük sporlarını da kendi bünyesi içine almıştır. Özellikle atıcılıkta geniş teşkilata sahiptir.  Köylerin yakınlarında kurulmuş olan kamplarda atıcılık talimleri yapılmakta olduğu göze çarpmaktadır. Şehrin dışında kurulmuş atıcılık kampları gördük. Leningrad’daki denizcilik kulübünü ziyaret ettik. Bu teşekkülleri görüp tetkik ettikten sonra şu kanaate vardım ki; Rusya sanki seferberlik günlerini yaşamaktadır. Cephe gerisindeki Osoaviakhim teşkilatı; ordu gerisinde çalışan ve ordu için havacı, atıcı, denizci, binici yetiştiren bir talim ve terbiye deposu manzaralarını gösteriyor.

24 Ağustos’a bırakılan kutlama gününe kadar beni boş bırakmadılar. Osoaviakhim’in planör fabrikasını, Moskova’daki Stalin Aero Kulüp’ünü, planör uçuş kampını, tayyare model laboratuarını, Moskova’daki paraşüt kulelerini, aerodinamik laboratuarlarını ve tecrübe enstitüsünü, Moskova metrolarını gezdirdiler.

Sovyet sivil havacılığı içinde başlıca yer almış olan planörcülükten başka 10-16 yaşlarındaki okul çocuklarına gösterilmekte olan modelciliğin, Dünya havacılığını dikkatle alakadar edecek derecede ilerlemiş olduğunu sanıyorum. Okullarımızdaki el işleri yerine mecburi olarak konulmuş olan modelcilik, çocuklara derin bir heves uyandırmıştır. Yapılan modeller arasında yapılan yarışmalarda rekorlar tesis etmek ve modelciler mükâfatlandırılmak suretiyle çalışanlara şevk ve gayret verilmektedir. Modelciliğin yardımı ile Sovyet gençliğinin ruhuna daha küçük yaştan havacılık aşkı aşılanmaktadır. Bu modelciler için de kamplar kurulmuştur. Yaz tatillerinde kamplara gelen çocukların bir sene içinde yaptıkları modeller uçurtularak ödüllendiriliyorlar. Modelcilik laboratuarı adeta bir model aerodinamik enstitüsüdür. Modeller bu enstitüde ayrıca yine çocuklar tarafından muayeneden geçiriliyor. Bu enstitü, aynı zamanda Moskova ilkokullarında okuyan çocukların modelcilik nazari okuludur. Modelcilik aerodinamik enstitüsündeki alet, edevat ve modeller üzerindeki tecrübeler modelci çocuklara öğretilmektedir. Buna benzer birkaç laboratuar da Osoaviakhim kulüplerinde gördüm.

Sırası gelmişken Türk Hava Kurumunun yedi sene evvel modelcilik üzerinde çalışmaya başladığını, okullardaki çocukların arasında yarışmalar hazırlandığını, Maarif Vekâletine bu işin önemi gerektiği gibi yazılarak talim ve terbiye programlarına modelciliğin ilavesi rica edildiğini ve bir sene kadar devam eden bu çalışmanın her nedense devam edemediğini kaydetmeyi faydalı buluyorum.

Moskova metroları Sovyetlerin iyi bir eseri olarak görülebilir. Moskova metrolarının diğer medeni devletlerin merkezlerindeki metrolardan üstün olduğu söylenmektedir. Bu metroların bir özelliği de hava saldırılarında halkın barınabilmesine uygun yapılmış olmasıdır.

Moskova’daki incelemelerim 21 Ağustos’a kadar sürdü ve o günün akşamı Leningrad’a hareket edildi. Leningrad’da müzeleri, sarayları, Osoaviakhim’in okul ve kamplarını gezdirdiler. Leningrad’ın en büyük binalarından olan Çarlık Borsa Sarayı’nın bugün, Osoaviakhim’in Leningrad kulübü tayyare okulu olması, Sovyetlerin havacılığa ne büyük bir önem verdiklerini göstermektedir. 24 Ağustos sabahı Moskova’ya döndüm. Saat 15.00’da yapılacak hava bayramına katılmak üzere otomobiller ile Tuşino hava karargâhına gittik. Beş yüz binden fazla halk birikmişti. Her tarafta intizam, sükûnet ve bir ordu disiplini göze çarpıyordu. Tribünlerde Sovyet yüksek erkânı, kordiplomatik ve bu bayram için gelen Fransız heyeti görülüyordu. Her tarafa yerleştirilen hoparlörlerle şenliklerde hazır olan yabancı heyetler halka tanıtılırken bizi de bir dost milletin misafiri olarak halka takdim ediyorlardı. Orada hazır olduğumuzu haber alan Hariciye Komiseri Litvinof benimle tanışarak elimi sıkma nezaketini gösterdi ve Sovyet topraklarında kolaylıklar gösterilip gösterilmediğini sordu. Kendisine teşekkür ettim. Şenlikler bir enternasyonal marş ile başladı. Gazetelerle iyi bir propaganda yapılmış, muazzam bir halk kütlesi toplanmıştı. Çelyuskin fen heyetinin kutuplarda kurtulan tayyarecilerin büyük resimlerle son zamanda dünya yükseklik rekorunu kıranların fotoğrafları her tarafa asılmıştı. Biraz sonra meydandan geçen bu pilotlar o muazzam halk kütlesinin göklere yükselen alkışlar ile karşılandılar. 90’a yakın çeşitli tip tayyareler yine çeşitli hareketler yaptılar. 200 erkek ve 25 kadın paraşütler ile atladılar. Bu paraşütçüleri Antanov 4 tayyaresi taşıyordu.

Bu Antanov-4 tayyaresi 20 ton ağırlığı alır ve 4.000 kilometreye gider, saatte 250 kilometre sürati vardır.

Avcı tayyarelerinin kabiliyeti ve hareketlerini de gösterdiler. Bu tayyareler son zamanda yapılmış ve seri halinde orduya mal edilmiştir. Bunlar J-17 tipidir. Saatte 480 kilometre yaptığını söylüyorlar. K-14 Gnome – Rhone motorları ile donatılmıştır. İniş takımları 1 saniyede indirilir ve kaldırılır. Bununla beraber Antanov – 40’ları da gösterdiler. İspana Suiza 12 JBR motorlarıyla donatılmış iki motorlu bir tayyaredir. 5.000 metrede 440 kilometre yaptığını ve bunun faaliyet sahası Antanov – 4’e muadil olduğunu söylediler. Bu bombardıman tayyareleri de bir takım tahrip hareketleri gösterdiler ve sonra da 2 Dirijabl[4] uçurdular. Bu şenliklerin tertibinden ve yabancı heyetlerin davet edilmesindeki gaye, Sovyet havacılığının, hava sanayinin ve özellikle Sovyet Milli Havacılığının son yıllardaki ilerleme ve gelişme, milli kuvvet ve kudretini göstermektedir.

25-26 Ağustos’ta Moskova’da kaldım. Bu günlerde de bana 22 numaralı büyük tayyare fabrikasını gezdirdiler. Bu fabrika 25.000 işçiden ve işçi oranı ile doğru orantılı mühendislerden oluşan büyük bir ordugâh manzarası gösteriyordu. Bu toplamın % 40’ını kadınlar teşkil etmektedir. Fabrikada keşif, avcı, bombardıman (ağır ve hafif) tayyareler yapılmaktadır. Bu tayyareler gösterilerde gördüğümüz tiplerden idi.

Moskova’dan trenle Dinyeperjofski’ye hareket edildi. İstasyona gelen General Robert Petrovich Eideman ve heyeti, Hava Ordusu Erkânı Harbiye Reisi, Hariciye Şark İşleri Müdürü, büyük rekorlar yapan hava kahramanları, kız ve erkek uçuculardan oluşan bir kalabalık tarafından uğurlandık. Karşılamada olduğu gibi uğurlamada da bir uçucu kız elindeki çiçek buketiyle bana yaklaşarak Sovyet uçucularının dost Türk uçucu kardeşlerine selam ve sevgilerinin götürülmesini candan istedi. 27 Ağustos’ta Dinyeperjofski’ye vardık. Orada Dinyeper nehri üzerindeki elektrik santralini, tayyare motor fabrikasını ve hava limanını gezdik. Dinyeper üzerinde yapılan barajı gördük.

Motor fabrikası Sovyet tayyare motor fabrikalarının en büyüğü ve en gelişmişidir. Motorun bütün teferruatı bu fabrikada yapılmaktadır. En hafif motorlardan başlayarak bugün 850 beygir kuvvetinde motor yapılmakta ve 56 saat havada kalarak bu motorlarla kutuplara gidip gelinmektedir. Dünya irtifa rekorunu kıran Sovyet tayyarecilerinden Vladimir Kokinaki[5]’nin bindiği tayyarenin motoru bu fabrikanın yaptığı motorlardandır.

Viladimir Kokkinaki

Fabrika geniş bir saha üzerinde kurulmuş ve geceli gündüzlü çalışan işçi, usta ve mühendislerin arasında mesai taksimi yapılmıştır. Başlangıçta hariçten uzmanlar getirildiği halde, bugünkü usta, işçi ve mühendislerinin hepsi Rus’tur. 10.000 işçi ile aralıksız 24 saat çalışan bu fabrikanın verimini düşünecek ve aynı zamanda Moskova’daki gövde fabrikasındaki 25.000 işçinin mesaisini de ilave edecek olursak Sovyetlerin büyük gayeleri anlaşılmış olur.

Motor fabrikasının bulunduğu Zaparoş evvelce 25.000 nüfuslu iken bugün fabrikaların ve elektrik santralinin bulunması nedeniyle 250.000 nüfuslu muazzam ve muntazam bir şehir haline gelmiştir. Motor fabrikasını gördükten sonra tayyare ile Koktabel’e gitmeyi kararlaştırmıştık. Kültür Tayyarenin hareket saatine kadar şehirde ve kültür parkta dolaştık. Kültür parkta rastladığım küçük yaştaki çocukların ne suretle şimendiferciliğe alıştırıldığını kısaca anlatmayı faydalı buluyorum. 12-15 yaşındaki kız ve erkek çocuklar 1.200 metre uzunluğundaki bir hat üzerinde tren işletiyorlar. Dekovil[6] hattı genişliğinde olan bu trenin lokomotifi, eşya ve yolcu vagonları trenlerde olduğu gibidir. İşaretleri, makasları her şeyi vardır. 15 yaşındaki bir çocuk bu hattın müdürüdür, yanında da muavini vardır. (muavin yaşlı ve uzmandır) Çalışanları, biletçileri ve işaretçileri daha küçük yaştadır. Lokomotifleri işletenler de aynı yaşlardaki çocuklardır. Bir istasyonun bütün işleri burada cereyan eder. Biz de bu trene bindik. Köprüler, tüneller geçtik. Anlattıklarına göre bu hatta çalışan okul öğrencilerinin çoğu büyüdükleri zaman Şimendiferciliği[7] meslek olarak seçmektedirler. Buralardan yetişen gençlerden azami istifadeler temin edilmektedir.

Sovyet topraklarındaki dolaşmamdan edindiğim intiba, gençliğin ve çocukların hayata hazırlanışı için hiçbir fırsatın kaçırılmadığı ve bu meseleye çok önem verildiğidir.

28 Ağustos’ta saat 11.00’da tayyare ile Koktebel’e uçtuk. 2,5 saatte Koktebel’e vardık. Koktebel hava limanında Koktebel okul müdürü, Kırım Osoaviakhim Başkanı ve okul öğrencileri tarafından karşılandık. Koktebel planör okulu yüksek bir yelken uçuş okuludur. Burada planör öğretmenleri yetişmektedir. Rusya’da bundan başka daha 13 planör okulu varsa da en büyük ve mükemmeli Koktebel’dedir. Esasen buradaki arazi planör uçuşlarına uygun hava akımlarının olduğu ve iniş kalkış için de elverişli uzun bir platoya sahiptir. Bu okulda nazari dersler için konferans salonları, seyrüsefer öğretmeye özel alet ve edevatla dolu dershaneler bulunmaktadır. Bize birçok yelken uçuşları gösterdiler. Okulun müdür ve öğretmenleri geçen sene burada yetişen Türk gençlerinden memnuniyetle bahsettiler ve daha birkaç Türk gencinin bu okula gönderilmesini benden rica ettiler. Burada da bir gece kaldıktan sonra Yalta, Sivastopol, Odesa yolu ile memlekete döndüm. Bu 3 şehirde de Osoaviakhim kulüplerini, planör kamplarını gezdim. Her tarafta hummalı bir faaliyet göze çarpıyordu. Rusya hududuna girerken ve Rus topraklarında çıkıncaya kadar Osoaviakhim merkezi yönetiminden Miralay Stepanof ve Binbaşı Minkof bana yol arkadaşlığı yaptılar. Bütün yolculuğumda benimle beraber bulundular ve Sovyet ve Sovyet topraklarında gezdiğim yerlerde bana lazım gelen tanıtımları bu iki kişi verdi.

Sovyet topraklarına ayak bastığım günden, ayrıldığım güne kadar her tarafta iyi karşılandığımı, samimi bir misafirperverlik gördüğümü ve aynı zamanda görüştüğüm her kişide Türk Milletine karşı derin bir sevgi ve alakaya şahit olduğumu arz eder, sonsuz saygılarımı sunarım.

21 Ekim 1936
Fuat BULCA
Türk Hava Kurumu Başkanı
Çoruh Saylavı[8]

Dipnot;

• [1] T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 030-10-200-363-1 / 21 Ekim 1936.
• [2] Osoaviakhim; Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin havacılık kurumu.
• [3] Tuşino; 1960 yılından bugüne Moskova’nın bir parçası olan Tuşino, Moskova’nın Kuzeyinde yer alan eski bir köy ve kasabadır.
• [4] Dirijabl; İnsan tarafından idare edilebilen, içi gazla doldurulmuş balon. Zeplin.
• [5] Vladimir Kokkinaki; 1932-1935 yılları arasında Sovyet hava kuvvetlerinde bir dizi uçağı test eden test pilotu olarak görev yapmıştır.
• [6] Dekovil; Fransızca (Decauville), 40-60 cm. arası raylarda hareket etme kabiliyetine sahip makine. Hayvan veya insan gücüyle yürüyebilecek şekilde dizayn edilmiş vagonlardır.
• [7] Şimendifer; Fransızca Chemin de fer (demir yolu) kavramından Türkçeye geçmiş bir sözcük. Demiryolu taşımacılığı.
• [8] Çoruh Saylavı; Artvin Milletvekili.